श्रीमद्भगवद्गीता – षष्ठोध्यायः – आत्मसंयमयोगः
(Some updates are pending)
श्रीभगवानुवाच
अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः ।
स सन्न्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाक्रियः ॥ १ ॥
पदच्छेदः
अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः सः सन्न्यासी च योगी च न निरग्निः न च अक्रियः ॥
अन्वयः
यः कर्मफलम् अनाश्रितः कार्यं कर्म करोति सः सन्न्यासी च योगी च (भवति) । निरग्निः न, अक्रियः च न भवति ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- “यः” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = करोति
- कर्मपदम् = कर्म
- कर्मविशेषणम् = कार्यम्
- वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= अनाश्रितः
- कर्मपदम् = कर्मफलम्
- “सः” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = (भवति)
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = सन्न्यासी
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = योगी
- सम्योजकपदम् = च
- कर्तृपदम् = सः
- द्वितीयवाक्यम्
- क्रियापदम् = (भवति)
- क्रियाविशेषणम् = न
- कर्तृपदम् = निरग्निः
- तृतीयवाक्यम्
- क्रियापदम् = (भवति)
- क्रियाविशेषणम् = न
- सम्योजकपदम् = च
- कर्तृपदम् = अक्रियः
- “यः” वाक्यांश:
यं सन्न्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव ।
न ह्यसंन्यस्तसल्पो योगी भवति कश्चन ॥ २ ॥
पदच्छेदः
यं सन्न्यासम् इति प्राहुः योगं तं विद्धि पाण्डव न हि असंन्यस्तसल्पः योगी भवति कश्चन ॥
अन्वयः
पाण्डव ! यं सन्न्यासम् इति प्राहुः तं योगं विद्धि । असंन्यस्तसल्पः हि कश्चन योगी न भवति ।
पदपरिचय:
- सम्बोधनपदम् = पाण्डव!
- प्रथमवाक्यम्
- “यम्” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = प्राहुः
- कर्म-वाक्यांश:
- कर्मविशेषण-सूचक-पदम् = सन्न्यासम्
- कर्मविशेषण-सूचक-पदम् = यम्
- सम्योजकपदम् = इति
- “तम्” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = विद्धि
- कर्मविशेषण-सूचक-पदम् = योगम्
- कर्मपदम् = तम्
- कर्तृपदम् = (त्वम्)
- द्वितीयवाक्यम्
- क्रियापदम् = भवति
- क्रियाविशेषणम् = न
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = योगी
- कर्तृपदम् = कश्चन
- कर्तृविशेषणम् = असंन्यस्तसल्पः
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = हि
- “यम्” वाक्यांश:
आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते ।
योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते ॥ ३ ॥
पदच्छेदः
आरुरुक्षोः मुनेः योगं कर्म कारणम् उच्यते योगारूढस्य तस्य एव शमः कारणम् उच्यते ॥
अन्वयः
योगम् आरुरुक्षोः मुनेः कर्म कारणम् उच्यते । योगारूढस्य तस्य एव (कर्मसन्न्यासे) शमः कारणम् उच्यते ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- (कर्मणि) क्रियापदम् = उच्यते
- (कर्मणि) कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = कारणम्
- वाक्यांश:
- (कर्मणि) कर्तृपदम् = कर्म
- सम्बन्ध-पदम् = मुनेः
- वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-सम्बन्ध-विशेषण-पदम् = आरुरुक्षोः
- कर्मपदम् = योगम्
- द्वितीयवाक्यम्
- (कर्मणि) क्रियापदम् = उच्यते
- (कर्मणि) कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = कारणम्
- वाक्यांश:
- (कर्मणि) कर्तृपदम् = शमः
- सम्बन्ध-पदम् = योगारूढस्य
- सम्बन्ध-विशेषण-पदम् = तस्य
- सम्बन्ध-विशेषण-सूचक-पदम् = एव
यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते ।
सर्वसल्पसन्न्यासी योगारूढस्तदोच्यते ॥ ४ ॥
पदच्छेदः
यदा हि न इन्द्रियार्थेषु न कर्मसु अनुषज्जते सर्वसल्पसन्न्यासी योगारूढः तदा उच्यते ॥
अन्वयः
यदा हि इन्द्रियार्थेषु न अनुषज्जते, कर्मसु (अपि) न, तदा सर्वसल्पसन्न्यासी योगारूढः उच्यते ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- “यदा” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = अनुषज्जते
- क्रियाविशेषणम् = न
- अधिकरणपदम् = इन्द्रियार्थेषु
- कालवाचकपदम् = यदा
- सम्योजकपदम् = हि
- कर्तृपदम् = सर्वसल्पसन्न्यासी
- “यदा” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = अनुषज्जते
- क्रियाविशेषणम् = न
- अधिकरणपदम् = कर्मसु
- कर्तृपदम् = सर्वसल्पसन्न्यासी
- कालवाचकपदम् = यदा
- “तदा” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = उच्यते
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = योगारूढः
- कर्तृपदम् = सर्वसल्पसन्न्यासी
- कालवाचकपदम् = तदा
- “यदा” वाक्यांश:
उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत् ।
आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः ॥ ५ ॥
पदच्छेदः
उद्धरेत् आत्मना आत्मानं न आत्मानम् अवसादयेत् आत्मा एव हि आत्मनः बन्धुः आत्मा एव रिपुः आत्मनः ॥
अन्वयः
आत्मानम् आत्मना उद्धरेत् । आत्मानं न अवसादयेत् । आत्मा एव हि आत्मनः बन्धुः । आत्मा एव आत्मनः रिपुः ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = उद्धरेत्
- करणवाचकपदम् = आत्मना
- कर्मपदम् = आत्मानम्
- द्वितीयवाक्यम्
- क्रियापदम् = अवसादयेत्
- क्रियाविशेषणम् = न
- णिजन्त: – प्रयोज्यकर्ता = आत्मानम्
- णिजन्त: – प्रयोजककर्ता = आत्मना
- तृतीयवाक्यम्
- क्रियापदम् = (भवति)
- वाक्यांश:
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = बन्धुः
- सम्बन्ध-पदम् = आत्मनः
- कर्तृपदम् = आत्मा
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = एव
- चतुर्थवाक्यम्
- क्रियापदम् = (भवति)
- वाक्यांश:
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = रिपुः
- सम्बन्ध-पदम् = आत्मनः
- कर्तृपदम् = आत्मा
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = एव
बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः ।
अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत् ॥ ६ ॥
पदच्छेदः
बन्धुः आत्मा आत्मनः तस्य येन आत्मा एव आत्मना जितः अनात्मनः तु शत्रुत्वे वर्तेत आत्मा एव शत्रुवत् ॥
अन्वयः
येन आत्मना आत्मा एव जितः तस्य आत्मनः आत्मा बन्धुः । अनात्मनः तु आत्मा एव शत्रुवत् शत्रुत्वे वर्तेत ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- “येन” वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= जितः
- कर्मपदम् = आत्मा
- कर्मविशेषण-वाक्यांश: एव
- करणवाचकपदम् = आत्मना
- कर्तृपदम् = येन
- “तस्य” वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्मपदम्= बन्धुः
- कर्मपदम् = आत्मा
- सम्बन्ध-पदम् = तस्य
- सम्बन्ध-विशेषण-पदम् = आत्मनः
- द्वितीयवाक्यम्
- क्रियापदम् = वर्तेत
- अधिकरणपदम् = शत्रुत्वे
- वाक्यांश:
- कर्तृपदम् = आत्मा
- सम्बन्ध-पदम् = अनात्मनः
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = तु
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = एव
- कर्तृविशेषणम् = शत्रुवत्
- “येन” वाक्यांश:
जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः ।
शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः ॥ ७ ॥
पदच्छेदः
जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः ॥
अन्वयः
शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः प्रशान्तस्य जितात्मनः परमात्मा समाहितः ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= समाहितः
- कर्तृपदम् = परमात्मा
- सम्बन्ध-पदम् = जितात्मनः
- सम्बन्ध-विशेषण-पदम् = प्रशान्तस्य
- अधिकरणपदम् = शीतोष्णसुखदुःखेषु
- अधिकरणपदम् = मानापमानयोः
- अधिकरण-विशेषणम् = तथा
ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः ।
युक्तइत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः ॥ ८ ॥
पदच्छेदः
ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थः विजितेन्द्रियः युक्तः इति उच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः ॥
अन्वयः
ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः विजितेन्द्रियः युक्तः योगी इति उच्यते ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- (कर्मणि) क्रियापदम् = उच्यते
- (कर्मणि) कर्मविशेषण-सूचक-पदम् = योगी
- (कर्मणि) कर्मपदम् = युक्तः
- (कर्मणि) कर्मविशेषणम् = ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा
- (कर्मणि) कर्मविशेषणम् = कूटस्थः
- (कर्मणि) कर्मविशेषणम् = समलोष्टाश्मकाञ्चनः
- (कर्मणि) कर्मविशेषणम् = विजितेन्द्रियः
- सम्योजकपदम् = इति
सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु ।
साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते ॥ ९ ॥
पदच्छेदः
सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु साधुषु अपि च पापेषु समबुद्धिः विशिष्यते ॥
अन्वयः
सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु साधुषु पापेषु अपि च समबुद्धिः विशिष्यते ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = विशिष्यते
- कर्तृपदम् = समबुद्धिः
- अधिकरणपदम् = सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु
- अधिकरणपदम् = साधुषु
- अधिकरणपदम् = पापेषु
- अधिकरण-विशेषणम् = अपि
- सम्योजकपदम् = च
योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थितः ।
एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रहः ॥ १० ॥
पदच्छेदः
योगी युञ्जीत सततम् आत्मानं रहसि स्थितः एकाकी यतचित्तात्मा निराशीः अपरिग्रहः ॥
अन्वयः
यतचित्तात्मा निराशीः अपरिग्रहः एकाकी योगी रहसि स्थितः सततम् आत्मानं युञ्जीत ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = युञ्जीत
- कर्मपदम् = आत्मानम्
- कालवाचकपदम् = सततम्
- कर्तृपदम् = योगी
- कर्तृ-विशेषण-वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= स्थितः
- अधिकरणपदम् = रहसि
- कर्तृविशेषणम् = यतचित्तात्मा
- कर्तृविशेषणम् = निराशीः
- कर्तृविशेषणम् = अपरिग्रहः
- कर्तृविशेषणम् = एकाकी
शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः ।
नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् ॥ ११ ॥
तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः ।
उपविश्यासने युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये ॥ १२ ॥
पदच्छेदः
शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरम् आसनम् आत्मनः नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् ॥ तत्र एकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः उपविश्य आसने युञ्ज्यात् योगम् आत्मविशुद्धये ॥
अन्वयः
यतचित्तेन्द्रियक्रियः शुचौ देशे स्थिरं नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् आत्मनः आसनं प्रतिष्ठाप्य तत्र आसने उपविश्य मनः एकाग्रं कृत्वा आत्मविशुद्धये योगं युञ्ज्यात् ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = युञ्ज्यात्
- कर्मपदम् = योगम्
- अधिकरणपदम् = आत्मविशुद्धये
- ल्यबन्त-वाक्यांश:
- ल्यबन्तपदम् = प्रतिष्ठाप्य
- वाक्यांश:
- कर्मपदम् = आसनम्
- सम्बन्ध-पदम् = आत्मनः
- कर्मविशेषणम् = स्थिरम्
- कर्मविशेषणम् = नात्युच्छ्रितम्
- कर्मविशेषणम् = नातिनीचम्
- कर्मविशेषणम् = चैलाजिनकुशोत्तरम्
- अधिकरणपदम् = देशे
- अधिकरण-विशेषणम् = शुचौ
- ल्यबन्त-वाक्यांश:
- ल्यबन्तपदम् = उपविश्य
- अधिकरणपदम् = तत्र
- अधिकरण-विशेषणम् = आसने
- क्त्वान्त-वाक्यांश:
- क्त्वान्तपदम् = कृत्वा
- क्रिया-गर्भ-कर्मपदम्= एकाग्रम्
- सम्बन्ध-पदम् = मनः
- कर्तृपदम् = यतचित्तेन्द्रियक्रियः
समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः ।
सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् ॥ १३ ॥
प्रशान्तात्मा विगतभीः ब्रह्मचारिव्रते स्थितः ।
मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः ॥ १४ ॥
पदच्छेदः
समं कायशिरोग्रीवं धारयन् अचलं स्थिरः सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशः च अनवलोकयन् ॥ प्रशान्तात्मा विगतभीः ब्रह्मचारिव्रते स्थितः मनः संयम्य मच्चित्तः युक्तः आसीत मत्परः ॥
अन्वयः
कायशिरोग्रीवं समम् अचलं धारयन् स्थिरः भूत्वा स्वं नासिकाग्रं सम्प्रेक्ष्य दिशः च अनवलोकयन् प्रशान्तात्मा विगतभीः ब्रह्मचारिव्रते स्थितः सन् मनः संयम्य मच्चित्तः मत्परः युक्तः आसीत ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = आसीत
- कर्तृपदम् = युक्तः
- कर्तृविशेषणम् = मच्चित्तः
- कर्तृविशेषणम् = मत्परः
- कर्तृ-विशेषण-वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= धारयन्
- क्रियाविशेषणम् = अचलम्
- क्रियाविशेषणम् = समम्
- कर्मपदम् = कायशिरोग्रीवम्
- क्त्वान्त-वाक्यांश:
- क्त्वान्तपदम् = भूत्वा
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = स्थिरः
- ल्यबन्त-वाक्यांश:
- ल्यबन्तपदम् = सम्प्रेक्ष्य
- कर्मपदम् = नासिकाग्रम्
- कर्मविशेषणम् = स्वम्
- कर्तृ-विशेषण-वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= अनवलोकयन्
- कर्मपदम् = दिशः
- सम्योजकपदम् = च
- कर्तृविशेषणम् = प्रशान्तात्मा
- कर्तृविशेषणम् = अनवलोकयन्
- कर्तृ-विशेषण-वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= स्थितः
- अधिकरणपदम् = ब्रह्मचारिव्रते
- ल्यबन्त-वाक्यांश:
- ल्यबन्तपदम् = संयम्य
- कर्मपदम् = मनः
युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानसः ।
शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति ॥ १५ ॥
पदच्छेदः
युञ्जन् एवं सदा आत्मानं योगी नियतमानसः शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थाम् अधिगच्छति ॥
अन्वयः
नियतमानसः योगी एवं सदा आत्मानं युञ्जन् निर्वाणपरमां मत्संस्थां शान्तिम् अधिगच्छति ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = अधिगच्छति
- कर्मपदम् = शान्तिम्
- कर्मविशेषणम् = निर्वाणपरमाम्
- कर्मविशेषणम् = मत्संस्थाम्
- कर्तृ-विशेषण-वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= युञ्जन्
- क्रियाविशेषणम् = एवम्
- कर्मपदम् = आत्मानम्
- कालवाचकपदम् = सदा
- कर्तृपदम् = योगी
- कर्तृविशेषणम् = नियतमानसः
नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः ।
न चातिस्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन ॥ १६ ॥
पदच्छेदः
नात्यश्नतः तु योगः अस्ति न च एकान्तम् अनश्नतः न च अतिस्वप्नशीलस्य जाग्रतः न एव च अर्जुन ॥
अन्वयः
अर्जुन ! अत्यश्नतः तु योगः न अस्ति । एकान्तम् अनश्नतः च न । अतिस्वप्नशीलस्य च न । जाग्रतः च न एव ।
पदपरिचय:
- सम्बोधनपदम् = अर्जुन
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = अस्ति
- क्रियाविशेषणम् = न
- कर्तृपदम् = योगः
- सम्बन्ध-पदम् = अत्यश्नतः
- सम्बन्ध-विशेषण-पदम् = तु
- द्वितीयवाक्यम्
- क्रियापदम् = अस्ति
- क्रियाविशेषणम् = च
- कर्तृपदम् = योगः
- क्रिया-गर्भ-सम्बन्ध-पदम् = अनश्नतः
- क्रियाविशेषणम् = एकान्तम्
- तृतीयवाक्यम्
- क्रियापदम् = अस्ति
- क्रियाविशेषणम् = न
- सम्बन्ध-पदम् = अतिस्वप्नशीलस्य
- सम्योजकपदम् = च
- कर्तृपदम् = योगः
- चतुर्थवाक्यम्
- क्रियापदम् = अस्ति
- क्रियाविशेषणम् = न
- सम्बन्ध-पदम् = जाग्रतः
- सम्बन्ध-विशेषण-पदम् = एव
- सम्योजकपदम् = च
युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु ।
युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ॥ १७ ॥
पदच्छेदः
युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु युक्तस्वप्नावबोधस्य योगः भवति दुःखहा ॥
अन्वयः
युक्ताहारविहारस्य कर्मसु युक्तचेष्टस्य युक्तस्वप्नावबोधस्य योगः दुःखहा भवति ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = भवति
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = दुःखहा
- कर्तृपदम् = योगः
- सम्बन्ध-पदम् = युक्ताहारविहारस्य
- सम्बन्ध-पदम् = युक्तस्वप्नावबोधस्य
- वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-सम्बन्ध-पदम् = युक्तचेष्टस्य
- अधिकरणपदम् = कर्मसु
यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते ।
निःस्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा ॥ १८ ॥
पदच्छेदः
यदा विनियतं चित्तम् आत्मनि एव अवतिष्ठते निःस्पृहः सर्वकामेभ्यः युक्तः इति उच्यते तदा ॥
अन्वयः
यदा विनियतं चित्तम् आत्मनि एव अवतिष्ठते सर्वकामेभ्यः निःस्पृहः तदा युक्तः इति उच्यते ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- “यदा” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = अवतिष्ठते
- अधिकरणपदम् = आत्मनि
- अधिकरण-विशेषणम् = एव
- कर्मपदम् = चित्तम्
- कर्मविशेषणम् = विनियतम्
- कालवाचकपदम् = यदा
- “तदा” वाक्यांश:
- (कर्मणि) क्रियापदम् = उच्यते
- (कर्मणि) कर्मविशेषण-सूचक-पदम् = युक्तः
- वाक्यांश:
- (कर्मणि) क्रिया-गर्भ-कर्मपदम्= निःस्पृहः
- अपादानपदम् = सर्वकामेभ्यः
- सम्योजकपदम् = इति
- “यदा” वाक्यांश:
यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता ।
योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मनः ॥ १९ ॥
पदच्छेदः
यथा दीपः निवातस्थः नेङ्गते सोपमा स्मृता योगिनः यतचित्तस्य युञ्जतः योगम् आत्मनः ॥
अन्वयः
यथा निवातस्थः दीपः न इङ्गते सा उपमा आत्मनः योगं युञ्जतः यतचित्तस्य योगिनः स्मृता ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- “यथा” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = इङ्गते
- क्रियाविशेषणम् = न
- क्रियाविशेषणम् = यथा
- कर्तृपदम् = दीपः
- कर्तृविशेषणम् = निवातस्थः
- “सा” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = (अस्ति)
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = स्मृता
- अधिकरणपदम् = (विषये)
- सम्बन्ध-पदम् = योगिनः
- सम्बन्ध-विशेषण-पदम् = यतचित्तस्य
- सम्बन्ध-विशेषण-वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-सम्बन्ध-पदम् = युञ्जतः
- वाक्यांश:
- कर्मपदम् = योगम्
- सम्बन्ध-पदम् = आत्मनः
- कर्तृपदम् = उपमा
- कर्तृविशेषणम् = सा
- “यथा” वाक्यांश:
यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया ।
यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति ॥ २० ॥
पदच्छेदः
यत्र उपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया यत्र च एव आत्मना आत्मानं पश्यन् न आत्मनि तुष्यति ॥
अन्वयः
यत्र योगसेवया निरुद्धं चित्तम् उपरमते, यत्र च एव आत्मना आत्मानं पश्यन् आत्मनि तुष्यति ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- वाक्यांश: यत्र
- “यत्र” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = उपरमते
- कर्मपदम् = चित्तम्
- कर्मविशेषणम् = निरुद्धम्
- करणवाचकपदम् = योगसेवया
- स्थानवाचकपदम् = यत्र
- “यत्र” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = तुष्यति
- अधिकरणपदम् = आत्मनि
- कर्तृपदम् = (सः)
- कर्तृ-विशेषण-वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= पश्यन्
- कर्मपदम् = आत्मानम्
- करणवाचकपदम् = आत्मना
- अधिकरणपदम् = यत्र
- अधिकरण-विशेषणम् = एव
- सम्योजकपदम् = च
सुखमात्यन्तिकं यत्तद् बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम् ।
वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वतः ॥ २१ ॥
पदच्छेदः
सुखम् आत्यन्तिकं यत् तत् बुद्धिग्राह्यम् अतीन्द्रियम् वेत्ति यत्र न च एव अयं स्थितः चलति तत्त्वतः ॥
अन्वयः
यत्र यत् तत् बुद्धिग्राह्यम् अतीन्द्रियम् आत्यन्तिकं सुखं वेत्ति, यत्र च स्थितः अयं तत्त्वतः न एव चलति ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- “यत्र” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = वेत्ति
- कर्मपदम् = सुखम्
- कर्मविशेषणम् = यत्
- कर्मविशेषणम् = बुद्धिग्राह्यम्
- कर्मविशेषणम् = अतीन्द्रियम्
- कर्मविशेषणम् = आत्यन्तिकम्
- कर्मविशेषणम् = तत्
- कर्तृपदम् = (त्वम्)
- स्थानवाचकपदम् = यत्र
- “यत्र” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = चलति
- क्रियाविशेषणम् = न
- क्रियाविशेषणम् = एव
- क्रियाविशेषणम् = तत्त्वतः
- कर्तृपदम् = अयम्
- कर्तृविशेषणम् = स्थितः
- स्थानवाचकपदम् = यत्र
- सम्योजकपदम् = च
- “यत्र” वाक्यांश:
यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः ।
यस्मिन्स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते ॥ २२ ॥
पदच्छेदः
यं लब्ध्वा च अपरं लाभं मन्यते न अधिकं ततः यस्मिन् स्थितः न दुःखेन गुरुणा अपि विचाल्यते ॥
अन्वयः
यं च लब्ध्वा ततः अधिकम् अपरं लाभं न मन्यते, यस्मिन् स्थितः गुरुणा दुःखेन अपि न विचाल्यते (तं योगसंज्ञितं विद्यात् ।)
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- “यम्” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = मन्यते
- क्रियाविशेषणम् = न
- कर्मपदम् = लाभम्
- कर्मविशेषणम् = अपरम्
- वाक्यांश:
- कर्मविशेषणम् = अधिकम्
- अपादानपदम् = ततः
- क्त्वान्त-वाक्यांश:
- क्त्वान्तपदम् = लब्ध्वा
- कर्मपदम् = यम्
- सम्योजकपदम् = च
- “यस्मिन्” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = विचाल्यते
- क्रियाविशेषणम् = न
- करणवाचकपदम् = दुःखेन
- करणविशेषणम् = अपि
- करणविशेषणम् = गुरुणा
- वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= स्थितः
- अधिकरणपदम् = यस्मिन्
- (तम्) वाक्यांश:
- क्रियापदम् = (विद्यात्)
- कर्मपदम् = (योगसंज्ञितम्)
- कर्मविशेषणम् = (तम्)
- “यम्” वाक्यांश:
तं विद्याद्दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम् ।
स निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा ॥ २३ ॥
पदच्छेदः
तं विद्यात् दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम् सः निश्चयेन योक्तव्यः योगः अनिर्विण्णचेतसा ॥
अन्वयः
तं दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितं विद्यात् । सः योगः अनिर्विण्णचेतसा निश्चयेन योक्तव्यः ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = विद्यात्
- कर्मपदम् = योगसंज्ञितम्
- कर्मविशेषणम् = दुःखसंयोगवियोगम्
- कर्मविशेषणम् = तम्
- द्वितीयवाक्यम्
- क्रिया-गर्भ-कर्मपदम्= योक्तव्यः
- कर्मपदम् = योगः
- कर्मविशेषणम् = सः
- करणवाचकपदम् = निश्चयेन
- कर्तृपदम् = अनिर्विण्णचेतसा
सङ्कल्पप्रभवान्कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषतः ।
मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः ॥ २४ ॥
शनैः शनैरुपरमेद् बुद्ध्या धृतिगृहीतया ।
आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत् ॥ २५ ॥
पदच्छेदः
सङ्कल्पप्रभवान् कामान् त्यक्त्वा सर्वान् अशेषतः मनसा एव इन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः ॥ शनैः शनैः उपरमेत् बुद्ध्या धृतिगृहीतया आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किञ्चित् अपि चिन्तयेत् ॥
अन्वयः
सङ्कल्पप्रभवान् सर्वान् कामान् अशेषतः त्यक्त्वा, मनसा एव समन्ततः इन्द्रियग्रामं विनियम्य,धृतिगृहीतया बुद्ध्या शनैः शनैः उपरमेत् । मनः आत्मसंस्थं कृत्वा किञ्चित् अपि न चिन्तयेत् ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = उपरमेत्
- क्रियाविशेषणम् = शनैः
- करणवाचकपदम् = बुद्ध्या
- करणविशेषणम् = धृतिगृहीतया
- क्त्वान्त-वाक्यांश:
- क्त्वान्तपदम् = त्यक्त्वा
- क्रियाविशेषणम् = अशेषतः
- कर्मपदम् = कामान्
- कर्मविशेषणम् = सर्वान्
- कर्मविशेषणम् = सङ्कल्पप्रभवान्
- ल्यबन्त-वाक्यांश:
- ल्यबन्तपदम् = विनियम्य
- क्रियाविशेषणम् = समन्ततः
- ल्यबन्त-वाक्यांश: इन्द्रियग्रामम्
- करणवाचकपदम् = मनसा
- करणविशेषणम् = एव
- द्वितीयवाक्यम्
- क्रियापदम् = चिन्तयेत्
- क्रियाविशेषणम् = न
- कर्मपदम् = किञ्चित्
- कर्मविशेषण-सूचक-पदम् = अपि
- क्त्वान्त-वाक्यांश:
- क्त्वान्तपदम् = कृत्वा
- कर्मविशेषण-सूचक-पदम् = आत्मसंस्थम्
- कर्मपदम् = मनः
यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् ।
ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥ २६ ॥
पदच्छेदः
यतः यतः निश्चरति मनः चञ्चलम् अस्थिरम् ततः ततः नियम्य एतत् आत्मनि एव वशं नयेत् ॥
अन्वयः
चञ्चलम् अस्थिरं मनः यतः यतः निश्चरति ततः ततः एतत् नियम्य आत्मनि एव वशं नयेत् ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- “यतः” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = निश्चरति
- अपादानपदम् = यतः
- कर्तृपदम् = मनः
- कर्तृविशेषणम् = अस्थिरम्
- “ततः” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = नयेत्
- कर्मपदम् = वशम्
- अधिकरणपदम् = आत्मनि
- अधिकरण-विशेषणम् = एव
- ल्यबन्त-वाक्यांश:
- ल्यबन्तपदम् = नियम्य
- कर्मपदम् = एतत्
- अपादानपदम् = ततः
- “यतः” वाक्यांश:
प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम् ।
उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम् ॥ २७ ॥
पदच्छेदः
प्रशान्तमनसं हि एनं योगिनं सुखम् उत्तमम् उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतम् अकल्मषम् ॥
अन्वयः
प्रशान्तमनसं हि शान्तरजसम् अकल्मषं ब्रह्मभूतम् एनं योगिनम् उत्तमं सुखम् उपैति ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = उपैति
- कर्मपदम् = योगिनम्
- कर्मविशेषणम् = एनम्
- कर्मविशेषणम् = प्रशान्तमनसम्
- कर्मविशेषण-सूचक-पदम् = हि
- कर्मविशेषणम् = शान्तरजसम्
- कर्मविशेषणम् = अकल्मषम्
- कर्मविशेषणम् = ब्रह्मभूतम्
- कर्तृपदम् = सुखम्
- कर्तृविशेषणम् = उत्तमम्
युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतकल्मषः ।
सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते ॥ २८ ॥
पदच्छेदः
युञ्जन् एवं सदा आत्मानं योगी विगतकल्मषः सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शम् अत्यन्तं सुखम् अश्नुते ॥
अन्वयः
विगतकल्मषः योगी एवम् आत्मानं सदा युञ्जन् सुखेन अत्यन्तं सुखं ब्रह्मसंस्पर्शम् अश्नुते ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = अश्नुते
- कर्मपदम् = ब्रह्मसंस्पर्शम्
- कर्मविशेषण-वाक्यांश:
- कर्मपदम् = सुखम्
- कर्मविशेषणम् = अत्यन्तम्
- करणवाचकपदम् = सुखेन
- कर्तृपदम् = योगी
- कर्तृविशेषणम् = विगतकल्मषः
- वाक्यांश:
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = युञ्जन्
- क्रियाविशेषणम् = एवम्
- कालवाचकपदम् = सदा
- कर्मपदम् = आत्मानम्
सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि ।
ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः ॥ २९ ॥
पदच्छेदः
सर्वभूतस्थम् आत्मानं सर्वभूतानि च आत्मनि ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः ॥
अन्वयः
योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः आत्मानम् सर्वभूतस्थम् आत्मनि च सर्वभूतानि ईक्षते ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = ईक्षते
- वाक्यांश:
- कर्मविशेषण-सूचक-पदम् = सर्वभूतस्थम्
- कर्मपदम् = आत्मानम्
- वाक्यांश:
- कर्मपदम् = सर्वभूतानि
- अधिकरणपदम् = आत्मनि
- सम्योजकपदम् = च
- कर्तृपदम् = योगयुक्तात्मा
- वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= समदर्शनः
- अधिकरणपदम् = सर्वत्र
यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति ।
तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति ॥ ३० ॥
पदच्छेदः
यः मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति तस्य अहं न प्रणश्यामि सः च मे न प्रणश्यति ॥
अन्वयः
यः मां सर्वत्र पश्यति सर्वं च मयि पश्यति, तस्य अहं न प्रणश्यामि सः च मे न प्रणश्यति ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- “यः” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = पश्यति
- कर्मपदम् = माम्
- स्थानवाचकपदम् = सर्वत्र
- कर्तृपदम् = यः
- “यः” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = पश्यति
- कर्मपदम् = सर्वम्
- अधिकरणपदम् = मयि
- सम्योजकपदम् = च
- कर्तृपदम् = यः
- “तस्य” वाक्यांश:
- वाक्यांश:
- क्रियापदम् = प्रणश्यामि
- क्रियाविशेषणम् = न
- सम्बन्ध-पदम् = तस्य
- कर्तृपदम् = अहम्
- वाक्यांश:
- द्वितीयवाक्यम्
- वाक्यांश:
- क्रियापदम् = प्रणश्यति
- क्रियाविशेषणम् = न
- सम्बन्ध-पदम् = मे
- कर्तृपदम् = सः
- वाक्यांश:
- “यः” वाक्यांश:
सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः ।
सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते ॥ ३१ ॥
पदच्छेदः
सर्वभूतस्थितं यः मां भजति एकत्वम् आस्थितः सर्वथा वर्तमानः अपि सः योगी मयि वर्तते ॥
अन्वयः
एकत्वम् आस्थितः यः सर्वभूतस्थितं मां भजति, सः योगी सर्वथा वर्तमानः अपि मयि वर्तते ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- “यः” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = भजति
- कर्मपदम् = माम्
- कर्मविशेषणम् = सर्वभूतस्थितम्
- कर्तृपदम् = यः
- कर्तृ-विशेषण-वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= आस्थितः
- कर्मपदम् = एकत्वम्
- “सः” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = वर्तते
- अधिकरणपदम् = मयि
- कर्तृपदम् = सः
- कर्तृविशेषणम् = योगी
- कर्तृ-विशेषण-वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= वर्तमानः
- क्रियाविशेषणम् = सर्वथा
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = अपि
- “यः” वाक्यांश:
आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन ।
सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः ॥ ३२ ॥
पदच्छेदः
आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योः अर्जुन सुखं वा यदि वा दुःखं सः योगी परमः मतः ॥
अन्वयः
अर्जुन ! (तस्मात्) सुखं (भवतु) यदि वा (तस्मात्) दुःखं (तथापि) यः आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति सः परमः योगी मतः ।
पदपरिचय:
- सम्बोधनपदम् = अर्जुन!
- प्रथमवाक्यम्
- “यः” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = पश्यति
- कर्मपदम् = समम्
- स्थानवाचकपदम् = सर्वत्र
- करणवाचकपदम् = आत्मौपम्येन
- कर्तृपदम् = यः
- कालवाचक-वाक्यांश:
- क्रियापदम् = (भवतु)
- कर्तृपदम् = सुखम्
- कर्तृपदम् = दुःखम्
- सम्योजकपदम् = यदि
- सम्योजकपदम् = वा
- “सः” वाक्यांश:
- वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= मतः
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = परमः
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = योगी
- कर्तृपदम् = सः
- वाक्यांश:
- “यः” वाक्यांश:
अर्जुन उवाच –
योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन ।
एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात्स्थितिं स्थिराम् ॥ ३३ ॥
पदच्छेदः
य अयं योगः त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन एतस्यहं न पश्यामि चञ्चलत्वात्स्थितिं स्थिराम् ॥
अन्वयः
मधुसूदन ! यः अयं योगः त्वया साम्येन प्रोक्तः मनसः चञ्चलत्वात् एतस्य स्थिरां स्थितिं अहं न पश्यामि ।
पदपरिचय:
- सम्बोधनपदम् = मधुसूदन!
- प्रथमवाक्यम्
- “यः” वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्मपदम्= प्रोक्तः
- करणवाचकपदम् = साम्येन
- कर्मपदम् = योगः
- कर्मविशेषणम् = अयम्
- कर्मविशेषणम् = यः
- कर्तृपदम् = त्वया
- “एतस्य” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = पश्यामि
- क्रियाविशेषणम् = न
- वाक्यांश:
- कर्मपदम् = स्थितिम्
- कर्मविशेषणम् = स्थिराम्
- सम्बन्ध-पदम् = एतस्य
- वाक्यांश:
- कारणवाचकपदम् = चञ्चलत्वात्
- सम्बन्ध-पदम् = मनसः
- कर्तृपदम् = अहम्
- “यः” वाक्यांश:
चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद् दृढम् ।
तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् ॥ ३४ ॥
पदच्छेदः
चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवत् दृढम् तस्य अहं निग्रहं मन्ये वायोः इव सुदुष्करम् ॥
अन्वयः
कृष्ण ! मनः हि चञ्चलं बलवत् दृढं प्रमाथि । अहं तस्य निग्रहं वायोः इव सुदुष्करं मन्ये ।
पदपरिचय:
- सम्बोधनपदम् = कृष्ण!
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियाविशेषणम् = (भवति)
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = चञ्चलम्
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = बलवत्
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = दृढम्
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = प्रमाथि
- कर्तृपदम् = मनः
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = हि
- द्वितीयवाक्यम्
- क्रियाविशेषणम् = मन्ये
- वाक्यांश:
- कर्मपदम् = निग्रहम्
- सम्बन्ध-पदम् = तस्य
- वाक्यांश:
- कर्मविशेषण-सूचक-पदम् = सुदुष्करम्
- वाक्यांश:
- कर्मपदम् = निग्रहम्
- सम्बन्ध-पदम् = वायोः
- सम्योजकपदम् = इव
- कर्तृपदम् = अहम्
श्रीभगवान् उवाच –
असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् ।
अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ॥ ३५ ॥
पदच्छेदः
असंशयं महाबाहो मनः दुर्निग्रहं चलम् अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ॥
अन्वयः
महाबाहो ! असंशयम् मनः दुर्निग्रहं चलम् । कौन्तेय ! अभ्यासेन तु वैराग्येण च गृह्यते ।
पदपरिचय:
- सम्बोधनपदम् = महाबाहो!
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = (भवति)
- क्रियाविशेषणम् = असंशयम्
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = चलम्
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = दुर्निग्रहम्
- कर्तृपदम् = मनः
- सम्बोधनपदम् = कौन्तेय!
- द्वितीयवाक्यम्
- (कर्मणि) क्रियापदम् = गृह्यते
- (कर्मणि) कर्मपदम् = मनः
- (कर्मणि) कर्तृपदम् = अभ्यासेन
- (कर्मणि) कर्तृपदम् = वैराग्येण
- (कर्मणि) कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = तु
- सम्योजकपदम् = च
असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः ।
वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायतः ॥ ३६ ॥
पदच्छेदः
असंयतात्मना योगः दुष्प्रापः इति मे मतिः वश्यात्मना तु यतता शक्यः अवाप्तुम् उपायतः ॥
अन्वयः
असंयतात्मना योगः दुष्प्रापः इति मे मतिः । यतता वश्यात्मना तु उपायतः अवाप्तुं शक्यः ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = (अस्ति)
- वाक्यांश:
- कर्तृपदम् = मतिः
- सम्बन्ध-पदम् = मे
- कर्म-वाक्यम्
- (कर्मणि) क्रिया-गर्भ-कर्मपदम्= दुष्प्रापः
- (कर्मणि) कर्मपदम् = योगः
- (कर्मणि) कर्तृपदम् = असंयतात्मना
- सम्योजकपदम् = इति
- द्वितीयवाक्यम्
- (कर्मणि) क्रिया-गर्भ-कर्मपदम्= शक्यः
- वाक्यांश:
- तुमुनन्तपदम् = अवाप्तुम्
- क्रियाविशेषणम् = उपायतः
- (कर्मणि) कर्तृपदम् = वश्यात्मना
- (कर्मणि) कर्तृविशेषणम् = यतता
- (कर्मणि) कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = तु
अर्जुन उवाच –
अयतिः श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानसः ।
अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति ॥ ३७ ॥
पदच्छेदः
अयतिः श्रद्धया उपेतः योगात् चलितमानसः अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति ॥
अन्वयः
कृष्ण ! श्रद्धया उपेतः अयतिः योगात् चलितमानसः योगसंसिद्धिम् अप्राप्य कां गतिं गच्छति ?
पदपरिचय:
- सम्बोधनपदम् = कृष्ण!
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = गच्छति
- कर्मपदम् = गतिम्
- प्रश्नवाचक-कर्म-पदम् = काम्
- ल्यबन्त-वाक्यांश:
- ल्यबन्तपदम् = अप्राप्य
- कर्मपदम् = योगसंसिद्धिम्
- वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= चलितमानसः
- अपादानपदम् = योगात्
- कर्तृपदम् = अयतिः
- वाक्यांश:
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = उपेतः
- करणवाचकपदम् = श्रद्धया
कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति ।
अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मणः पथि ॥ ३८ ॥
पदच्छेदः
कच्चिन् न भयविभ्रष्टः छिन्नाभ्रम् इव नश्यति अप्रतिष्ठः महाबाहो विमूढः ब्रह्मणः पथि ॥
अन्वयः
महाबाहो ! उभयविभ्रष्टः अप्रतिः ब्रह्मणः पथि विमूढः छिन्नाभ्रमिव न नश्यति कच्चित् ।
पदपरिचय:
- सम्बोधनपदम् = महाबाहो!
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = नश्यति
- क्रियाविशेषणम् = न
- प्रश्नवाचक-कर्तृ-पदम् = कच्चित्
- वाक्यांश:
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = छिन्नाभ्रम्
- सम्योजकपदम् = इव
- वाक्यांश:
- कर्तृपदम् = विमूढः
- वाक्यांश:
- अधिकरणपदम् = पथि
- सम्बन्ध-पदम् = ब्रह्मणः
- कर्तृपदम् = उभयविभ्रष्टः
एतन्मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषतः ।
त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते ॥ ३९ ॥
पदच्छेदः
एतत् मे संशयं कृष्ण छेत्तुम् अर्हस्य अशेषतः त्वदन्यः संशयस्य अस्य छेत्ता न हि उपपद्यते ॥
अन्वयः
कृष्ण ! एतत् मे संशयम् अशेषतः छेत्तुम् अर्हसि । त्वदन्यः हि अस्य संशयस्य छेत्ता न उपपद्यते ।
पदपरिचय:
- सम्बोधनपदम् = कृष्ण!
- प्रथमवाक्यम्
- वाक्यांश:
- क्रियापदम् = अर्हसि
- क्रियाविशेषणम् = अशेषतः
- तुमुनन्तपदम् = छेत्तुम्
- वाक्यांश:
- कर्मपदम् = अशेषतः
- सम्बन्ध-पदम् = मे
- कर्मविशेषणम् = एतत्
- वाक्यांश:
- द्वितीयवाक्यम्
- क्रियापदम् = उपपद्यते
- क्रियाविशेषणम् = न
- वाक्यांश:
- कर्तृपदम् = छेत्ता
- सम्बन्ध-पदम् = संशयस्य
- सम्बन्ध-विशेषण-पदम् = अस्य
- वाक्यांश:
- कर्तृविशेषणम् = त्वदन्यः
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = हि
पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते ।
न हि कल्याणकृत्कश्चिद्दुर्गतिं तात गच्छति ॥ ४० ॥
पदच्छेदः
पार्थ न एव इह न अमुत्र विनाशः तस्य विद्यते न हि कल्याणकृत् कश्चित् दुर्गतिं तात गच्छति ॥
अन्वयः
पार्थ ! इह तस्य विनाशः न एव विद्यते । अमुत्र न । तात ! कल्याणकृत् कश्चित् दुर्गतिं न गच्छति हि ।
पदपरिचय:
- सम्बोधनपदम् = पार्थ!
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = विद्यते
- क्रियाविशेषणम् = न
- क्रियाविशेषणम् = एव
- वाक्यांश:
- कर्तृपदम् = विनाशः
- सम्बन्ध-पदम् = तस्य
- अधिकरणपदम् = इह
- द्वितीयवाक्यम्
- क्रियापदम् = विद्यते
- क्रियाविशेषणम् = न
- वाक्यांश:
- कर्तृपदम् = विनाशः
- सम्बन्ध-पदम् = तस्य
- अधिकरणपदम् = अमुत्र
- सम्बोधनपदम् = तात!
- तृतीयवाक्यम्
- क्रियापदम् = गच्छति
- क्रियाविशेषणम् = न
- क्रियाविशेषणम् = हि
- कर्मपदम् = दुर्गतिम्
- कर्तृपदम् = कल्याणकृत्
- कर्तृविशेषणम् = कश्चित्
प्राप्य पुण्यकृताँल्लोकानुषित्वा शाश्वतीः समाः ।
शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते ॥ ४१ ॥
पदच्छेदः
प्राप्य पुण्यकृतान् लोकान् उषित्वा शाश्वतीः समाः शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टः अभिजायते ॥
अन्वयः
योगभ्रष्टः पुण्यकृतां लोकान् प्राप्य शाश्वतीः समाः उषित्वा शुचीनां श्रीमतां गेहे अभिजायते ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = अभिजायते
- वाक्यांश:
- अधिकरणपदम् = गेहे
- सम्बन्ध-पदम् = श्रीमताम्
- सम्बन्ध-विशेषण-पदम् = शुचीनाम्
- क्त्वान्त-वाक्यांश:
- क्त्वान्तपदम् = उषित्वा
- कालवाचकपदम् = समाः
- कालवाचक-विशेषण-पदम् = शाश्वतीः
- ल्यबन्त-वाक्यांश:
- ल्यबन्तपदम् = प्राप्य
- वाक्यांश:
- कर्मपदम् = लोकान्
- सम्बन्ध-पदम् = पुण्यकृताम्
- कर्तृपदम् = योगभ्रष्टः
अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम् ।
एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम् ॥ ४२ ॥
पदच्छेदः
अथवा योगिनाम् एव कुले भवति धीमताम् एतत् हि दुर्लभतरं लोके जन्म यत् ईदृशम् ॥
अन्वयः
अथवा धीमतां योगिनां कुले एव भवति । यत् ईदृशं जन्म एतत् लोके दुर्लभतरम् हि ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = भवति
- वाक्यांश:
- अधिकरणपदम् = कुले
- अधिकरण-विशेषणम् = एव
- सम्बन्ध-पदम् = योगिनाम्
- सम्बन्ध-विशेषण-पदम् = धीमताम्
- सम्योजकपदम् = अथवा
- कर्तृपदम् = जन्म
- द्वितीयवाक्यम्
- क्रियापदम् = (भवति)
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = दुर्लभतरम्
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = हि
- अधिकरणपदम् = लोके
- कर्तृपदम् = जन्म
- कर्तृविशेषणम् = यत्
- कर्तृविशेषणम् = ईदृशम्
- कर्तृविशेषणम् = एतत्
तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम् ।
यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन ॥ ४३ ॥
पदच्छेदः
तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम् यतते च ततः भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन ॥
अन्वयः
कुरुनन्दन ! (सः) तत्र तं पौर्वदेहिकं बुद्धिसंयोगं लभते । ततः च (सः) संसिद्धौ भूयः यतते ।
पदपरिचय:
- सम्बोधनपदम् = कुरुनन्दन!
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = लभते
- कर्मपदम् = बुद्धिसंयोगम्
- कर्मविशेषणम् = तम्
- कर्मविशेषणम् = पौर्वदेहिकम्
- अधिकरणपदम् = तत्र
- कर्तृपदम् = (सः)
- द्वितीयवाक्यम्
- क्रियापदम् = यतते
- क्रियाविशेषणम् = भूयः
- अधिकरणपदम् = संसिद्धौ
- अपादानपदम् = ततः
- सम्योजकपदम् = च
- कर्तृपदम् = (सः)
पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि सः ।
जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते ॥ ४४ ॥
दच्छेदः
पूर्वाभ्यासेन तेन एव ह्रियते हि अवशः अपि सः जिज्ञासुः अपि योगस्य शब्दब्रह्म अतिवर्तते ॥
अन्वयः
सः अवशः अपि तेन पूर्वाभ्यासेन एव ह्रियते । योगस्य जिज्ञासुः अपि शब्दब्रह्म अतिवर्तते हि ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- (कर्मणि) क्रियापदम् = ह्रियते
- (कर्मणि) कर्तृपदम् = पूर्वाभ्यासेन
- (कर्मणि) कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = एव
- (कर्मणि) कर्तृविशेषणम् = तेन
- (कर्मणि) कर्मपदम् = अवशः
- (कर्मणि) कर्मविशेषण-सूचक-पदम् = अपि
- (कर्मणि) कर्मविशेषणम् = सः
- द्वितीयवाक्यम्
- क्रियापदम् = अतिवर्तते
- क्रियाविशेषणम् = हि
- कर्मपदम् = शब्दब्रह्म
- वाक्यांश:
- कर्तृपदम् = जिज्ञासुः
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = अपि
- सम्बन्ध-पदम् = योगस्य
प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिषः ।
अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम् ॥ ४५ ॥
पदच्छेदः
प्रयत्नात् यतमानः तु योगी संशुद्धकिल्बिषः अनेकजन्मसंसिद्धः ततः याति परां गतिम् ॥
अन्वयः
संशुद्धकिल्बिषः प्रयत्नात् यतमानः योगी तु अनेकजन्मसंसिद्धः ततः परां गतिं याति ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रियापदम् = याति
- कर्मपदम् = गतिम्
- कर्मविशेषणम् = पराम्
- अपादानपदम् = ततः
- कर्तृपदम् = योगी
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = तु
- कर्तृविशेषणम् = अनेकजन्मसंसिद्धः
- वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= यतमानः
- क्रियाविशेषणम् = प्रयत्नात्
- कर्तृविशेषणम् = संशुद्धकिल्बिषः
तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः ।
कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्जुन ॥ ४६ ॥
पदच्छेदः
तपस्विभ्यः अधिकः योगी ज्ञानिभ्यः अपि मतः अधिकः कर्मिभ्यः च अधिकः योगी तस्मात् योगी भव अर्जुन ॥
अन्वयः
योगी तपस्विभ्यः अधिकः मतः । ज्ञानिभ्यः अपि अधिकः । कर्मिभ्यः च अधिकः । अर्जुन ! तस्मात् योगी भव ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= मतः
- वाक्यांश:
- कर्तृपदम् = अधिकः
- अपादानपदम् = तपस्विभ्यः
- कर्तृपदम् = योगी
- द्वितीयवाक्यम्
- कर्तृपदम् = अधिकः
- अपादानपदम् = ज्ञानिभ्यः
- अपादानविशेषणम् = अपि
- कर्तृपदम् = योगी
- तृतीयवाक्यम्
- कर्तृपदम् = अधिकः
- अपादानपदम् = कर्मिभ्यः
- सम्योजकपदम् = च
- कर्तृपदम् = योगी
- सम्बोधनपदम् = अर्जुन!
- चतुर्थवाक्यम्
- क्रियापदम् = भव
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = योगी
- कर्तृपदम् = (त्वम्)
- कारणवाचकपदम् = तस्मात्
योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना ।
श्रद्धावान्भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ॥ ४७ ॥
पदच्छेदः
योगिनाम् अपि सर्वेषां मद्गतेन अन्तरात्मना श्रद्धावान् भजते यः मां सः मे युक्ततमः मतः ॥
अन्वयः
सर्वेषां योगिनाम् अपि यः श्रद्धावान् मद्गतेन अन्तरात्मना मां भजते सः मे युक्ततमः मतः ।
पदपरिचय:
- प्रथमवाक्यम्
- “यः” वाक्यांश:
- क्रियापदम् = भजते
- कर्मपदम् = माम्
- करणवाचकपदम् = अन्तरात्मना
- करणविशेषणम् = मद्गतेन
- वाक्यांश:
- कर्तृपदम् = यः
- सम्बन्ध-पदम् = योगिनाम्
- सम्बन्ध-विशेषण-पदम् = सर्वेषाम्
- सम्बन्ध-विशेषण-पदम् = अपि
- कर्तृविशेषणम् = श्रद्धावान्
- “सः” वाक्यांश:
- क्रिया-गर्भ-कर्तृपदम्= मतः
- वाक्यांश:
- कर्तृ-विशेषण-सूचक-पदम् = युक्ततमः
- सम्बन्ध-पदम् = मे
- कर्तृपदम् = सः
- “यः” वाक्यांश:
References –
- नारायणनम्बूदरि महोदयेन गीताशिक्षणकेन्द्रे पाठिता: श्लोका:
- https://sa.wikipedia.org/s/6mt आत्मसंयमयोगः
- Gita Sopanam and Gita Praveshah course books by Samskrita Bharati [Sanskrit]
- Geetadhaturupavalih – A collection of all verb-declensions used in Bhagavad Geeta by H.R. Vishwasa, published by Samskrita Bharati [Sanskrit]
- Dhaaturoopanandinee – A collection of all ‘lakaras’ of all ‘dhaatus’ with grammatical notes by Janardana Hedge, published by Samskrita Bharati [Sanskrit]
- Krudantaroopanandinee – A collection of nineteen “krudanta” roopas of all “dhaatus” with grammatical notes by Janardana Hedge, published by Samskrita Bharati [Sanskrit]
- https://nivedita2015.wordpress.com/2015/11/24/classification-of-words/ — Explanation of the classification of words used with Anvaya in this site
Vidyaadaanam 